Ái - Phẩm Chỗ Cư Trú Của Hữu Tình - TT Giác Đẳng

Kinh Tăng Chi Bộ - Anguttara Nikaya

Chương IX - 

III. Phẩm Chỗ Cư Trú Của Hữu Tình

(III) (23) Ái

Bài giảng trong lớp Phật Pháp Buddhadhamma ngày 5 tháng 3, năm 2018

Minh Hạnh chuyển biên

TT Giác Đẳng: Hôm nay chúng ta học bài kinh nói về sự bắt nguồn từ ái. Sự bắt nguồn này được Đức Thế Tôn Ngài trình bày theo giáo lý duyên khởi mang tánh cách liên hoàn, do có cái này nên có cái kia, do cái này sanh cái kia sanh, do cái này hiện hữu cái kia hiện hữu.

Sự khác biệt giữa bài kinh này và những bài kinh khác khi nói đến sự bắt nguồn về ái chúng ta thấy có một số hình thái mang tính xã hội, và nội dung của đoạn kinh ngắn này nếu muốn nhìn xa hơn thì trong một bài kinh dài của Trường Bộ Kinh, số 15 kinh Đại Duyên, cũng là bài kinh rất thú vị, Đức Phật Ngài dạy về giáo lý Duyên Khởi. Nhưng đa số những bài kinh nói về ái, những tác động giây truyền của ái thường đề cập đến những tác động có tánh cách  cá nhân nội tại, trong phạm vi tâm lý hay nhân quả của một cá nhân.

 Ở đây, chúng ta tìm thấy một ảnh hưởng của xã hội. Người ta thường nói những ai cùng chung lo một việc thì thương nhau mà cùng thích một việc thì ghét nhau. Ví dụ như cùng thương một người hay cùng theo đuổi mục tiêu gì đó, muốn địa vị gì đó hay muốn vật gì đó thì nó tạo ra những khủng hoảng. Một câu nói của người Tây Phương: "Khi hai con chó đang chơi thân với nhau thì hãy cầu trời đừng có một miếng xương rơi xuống", tại vì khi có miếng xương rơi xuống hai con chó đang thân nhau có thể tranh dành nhau dẫn đến chỗ cắn xé, về điểm này ở chùa có hai con chó chuyện như thế thấy rất thường. Sự ham muốn của bất cứ điều gì ở trong cuộc sống thường dẫn đến va chạm, sự va chạm đó thường người ta nói lên nhiều lý lẽ bên này đúng bên kia sai, bên này tà bên kia chánh, thế này thế kia v.v... nhưng hầu hết những sự tranh chấp của nhân loại đều bắt nguồn từ sự ham muốn, chúng ta gọi là tanha.

Đức Phật Ngài trình bày chi tiết có giải thích qua nhiều giai đoạn:

 1 - Từ gốc của ham muốn, mình quá muốn, quá thích, quá chuộng thứ gì đó, dù đó là địa vị, quyền lợi, đó là thực phẩm v.v... sẽ dẫn đến sự thủ đắc. 

2 - Thủ đắc là do mình muốn thì mình sẽ có được cái đó, mình có được cái đó bằng cách mình đi làm, mình có được cái đó bằng cách dành dựt bon chen làm sao cho có được. 

3 - Rồi từ chỗ thủ đắc con người đưa ra những phán quyết  cái này đẹp cái kia xấu, cái này hay cái kia dở. Phán quyết đó mang tánh cách cá nhân, tương tự như ở trong nhà mình có những món đồ, có những cái ly lớn ly nhỏ, ly bằng thủy tinh, ly bằng ceramic, trong sự phán quyết của chúng ta thì cái này qúi hơn cái kia, cái nọ đáng được ưa chuộng hơn cái kia, sự phán quyết đó tất cả do dị biệt mà ra, nhưng trong sự phán quyết đó dẫn đến dục tham.

4 - Dục tham ở đây là chanda là ý muốn nhỏ, và tham ở đây là ý muốn rất mạnh, ý muốn-cetana là một ham muốn ở góc độ nặng hơn. 

5 - Từ dục tham dẫn đến chấp thủ đây là tôi, đây là của tôi, mình tự nhận cái đó là mình, cái đó sang có nghĩa là mình sang, ví dụ đi xe tốt mình nghĩ là mình tốt, mặc bộ quần áo tốt thì mình nghĩ là mình tốt. Cái "tôi" và cái "của tôi" gọi là ngã, và ngã sở từ chỗ đó định hình một cách rõ nét. 

6 - Khi có sự chấp thủ về ngã và ngã sở thì một pháp tự nhiên đó là san lận hay bủn xỉn. 

7 - San lận tức là mình không muốn chia cái mình có cho người khác, mình muốn độc chiếm, muốn cái đó hoàn toàn thuộc về mình, thí dụ, có cái gì tốt  một người có tánh xan lẫn thì không muốn sài chung không muốn chia với ai hết, muốn dành trọn cái đó, chúng ta gọi là macchāriya. 

8 - Từ  xan tham dẫn chúng ta tới chỗ thủ hộ, tìm cách giữ, nào là kín cổng cao tường, dùng khóa, dùng rào cất giữ.  

9 - Từ chỗ thủ hộ chúng ta lại xử dụng đến những biện pháp liên quan đến binh khí như gậy gộc, như dùng chó, hay vũ khí, như súng đạn v.v.... và nó trở thành những hiện tượng xã hội đó là con người làm sao phải coi chừng nhau, phải xử dụng nhũng biện pháp mạnh với nhau. 

Thì ở đây, trong chín tác động này đều bắt nguồn từ sự ham muốn. Đôi lúc chúng ta cầu nguyện cho thế giới được hoà bình, chúng ta nghĩ sự tranh chấp và chiến tranh do một cái gì đó nằm ngoài ý muốn của loài người, như câu nói khi con người sống có đụng chạm, có tranh chấp lời qua tiếng lại chúng ta nói đó là sự việc ngoài ý muốn. 

Đó là cách nói ở ngoài thế gian của chúng ta. Nhưng nói chính xác trong Phật học không có chuyện ngoài ý muốn mà do bắt đầu từ tham muốn. 

Lấy ví dụ, sự tranh chấp ở biển đông, nước VN khi người Pháp cai trị Đông Dương họ đã khoanh vùng khẳng định hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa của VN, lúc bấy giờ các nước như Brunei, Trung cộng, Philippines, Indonesia, Mã Lai vì nhiều lý do đã không cãi với người Pháp thời đó, thứ nhất là không ai thấy có cái gì mà phải độc chiếm giữ những đảo san hô ở ngoài biển đông, miễn là tàu bè có thể đi lại thì được người Pháp bảo đảm, và cũng không có ai nghĩ ở những đảo san hô đó có dầu hỏa có khí đốt thiên nhiên, và thời đó dầu người ta biết đi nữa thì người ta cũng không khai thác, do vậy đã nhiều thập niên trôi qua không có tranh chấp. Đến khi người ta bắt đầu khám phá tại thềm lục địa của VN và đặc biệt ở đảo Trường Sa và Hoàng Sa có lượng dầu hỏa rất lớn mà ngày nay với nhiều sự nghiên cứu thì người ta cho rằng lượng dầu hỏa đó nhiều hơn Ả Rập. Bây giờ thì Trung cộng là một nước đang đói khát về tài nguyên thiên nhiên lại là một nước nhiều tham vọng đã tạo ra nhiều sóng gió ở trên biển đông, và cả thế giới bây giờ đang ghìm nhau để làm sao khai triển vùng biển đông được đi lại mà không nằm ở trong sự đòi hỏi của Trung cộng do đường lưỡi bò chín điểm mà chúng ta biết. 

Nói về biển đông thì gần, một vùng đất băng giá lạnh lẽo hồi xưa không ai muốn nghĩ đến đó là Bắc Cực và Nam Cực, bây giờ thì Bắc Cực đã dần dà trở thành điểm nóng mặc dù ở đó rất lạnh lẽo. Điểm nóng bởi vì qua nhiều cuộc khai thác từ sự khai thác dầu hỏa Alaska và những cuộc thăm dò đối với kỹ thuật hiện đại người ta thấy dưới những tảng băng giá có dự trữ một số lượng rất lớn,  hiện nay Bắc Cực đang là một điểm có thể bùng nổ chiến tranh. Nga mặc dầu có một dự trữ lượng dầu rất lớn nhưng vẫn gửi quân đội đến Bắc Cực đặt những căn cứ quân sự, dĩ nhiên người Mỹ và một số các quốc gia khác cũng đưa những phương tiện vũ khí như tàu ngầm v.v... đến để chiếm hữu Bắc Cực.

Câu chuyện về những vùng đất có tài nguyên thiên nhiên là một nguyên nhân sâu xa cho chiến tranh, không phải mới đây, chúng ta đọc trong nhiều bài kinh, thí dụ kinh Khởi Thế Nhân Bổn, Đức Phật Ngài đã cho chúng ta thấy một tiến trình để tạo nên những hiện tượng xã hội từ chỗ những tài nguyên thực phẩm dư thừa từ thiên nhiên đã cho loài người đến chỗ người ta muốn chiếm hữu dành phần trọn về mình, đất đai được phân ranh và quyền tư hữu được áp đặt tạo nên sự tranh chấp mạnh được yếu thua xảy ra. 

Ở VN cũng vậy, có thời đất đai nhà cửa hầu như người ta ra đi bỏ lại mà có thủ đắc có sở hữu những thứ đó thì giá trị nó không có nhiều, lúc đó nhiều gia đình bỏ lại, hoặc cho người nào đó hầu như cho không để vược biên, đến khi thời thế thay đổi luật pháp thay đổi một số người ra đi có thể trở về để tìm lại quyền sở hữu miếng đất đó, có bao nhiêu là tranh chấp, sự tranh chấp đôi khi dẫn đến việc huynh đệ tương tàn, cảnh trong gia đình anh chị em vì tài sản không nhìn mặt nhau, có bao nhiêu thứ chúng ta thấy ở trên cõi đời này.

Ở đây, Đức Phật Ngài cho chúng ta biết cội nguồn của vấn đề phát xuất từ sự ham muốn. Sự ham muốn này là cái gì xâu xa, mình thấy thích thì mình muốn làm sao tìm cho có, và tìm thì phải được, và khi có được chúng ta lại đưa nhận định phán xét của chúng ta là cái này thế này thế kia, từ nhận định phán quyết đó tạo thành dục tham, dục tham tạo nên ngã chấp sự chấp về ngã về ngã sở, từ ngã chấp ngã sở dẫn đến chỗ thủ đắc là cái đó phải thuộc về của mình, từ chỗ thủ đắc dẫn đến xan tham.

 Chùa chiền cũng vậy, Phật giáo hưng thịnh không phải ở cơ sở to lớn đẹp đẽ mà ở Pháp học và Pháp hành được chư vị xuất gia có lương tâm đặt trọng trách nhiều. Thật sự mà nói khi thời nào tiền bạc đổ vào những ngôi chùa to lớn đẹp đẽ nó tạo thành chỗ tranh chấp, cái đẹp đẽ không biết mang lại bao nhiêu lợi ích cho qúi Phật tử nhưng thường thường dẫn đến thủ đắc tài sản, sự thủ đắc đó  khiến làm hỏng sự tu tập của các vị tu sĩ, và nó cũng đi theo tiến trình về danh về lợi. Thật ra nếu chúng ta nghĩ đến trường tồn của Phật giáo thì những gì là nguyên nhân của lòng tham giảm thiểu thì sự tranh chấp sẽ bớt đi, nhưng nếu chúng ta gửi vào trong đó bao nhiêu những giá trị để ham muốn để truy cầu, càng lúc càng dễ tạo nên những sự tranh chấp. Đây là một thời đại quyền tư hữu của con người được bảo vệ rất nhiều và sự giàu có về vật chất làm cho con người hãnh diện, một người có căn nhà đẹp cho dù  họ không có tài sản nhiều họ vẫn cảm thấy hãnh diện hơn là sống đời sống thanh đạm.

Hình ảnh một bậc thế ngoại cao nhân của một người sống ngoài vòng danh lợi không tham chấp đúng là hình ảnh rất mờ nhạt ở trong giá trị của con người ngày hôm nay. Từ lãnh vực tu hành tôn giáo cho đến lãnh vực giải trí điện ảnh, âm nhạc cho đến chính trị v.v... người ta luôn luôn làm một mức thang giá trị đo về cái gì đó mà người ta có, người ta càng giàu có về tài sản thì được xem như sự thành công, xem như là cá nhân tốt. Với tất cả quan niệm như vậy của xã hội dẫn đến một sự tranh chấp hầu như không có lối thoát trong xã hội của con người. Ở đâu cũng vậy, lãnh vực nào cũng vậy.

Nếu chúng ta đọc kỹ từng giòng chữ mặc dầu đây là những giòng chữ rất ngắn, từng mệnh đề một chúng ta thấy được Đức Phật Ngài dạy cho chúng ta thấy ái không phải chỉ đơn thuần là nguyên nhân của sanh khổ của cá nhân, mà ái cũng là cội rễ tạo ra bao nhiêu khủng hoảng tranh chấp ở trong xã hội, từ lãnh vực gia đình cho đến lãnh vực chùa chiền, ở trong lãnh vực tổ chức, ở trong lãnh vực xã hội kinh tế chính trị. 

-  Từ cái nguồn đó nó tạo ra cho chúng ta va chạm, va chạm đó là vũ khí, gậy gộc hay của miệng lưỡi. Thì vũ khí như vậy, bởi vì có:

 -  sự thủ hộ sự phòng hộ những tài sản mình đang có. 

-  sự phòng hộ đến từ sự san lận hay bỏn xẻn không muốn chia phần

-  và sự san tham đến từ sự thủ đắc,

-  sự thủ đắc đến từ quan niệm về ngã, ngã sở,

-  quan niệm ngã ngã sở đến từ dục tham, 

-  dục tham đến từ nhận định phán quyết về cái này tốt cái kia xấu, cái này đáng hi cầu cái kia không đáng hi cầu, 

- và cái phán quyết đó đến từ sự thủ đắc, 

- thủ đắc đến từ sự ham muốn, 

Nói một cách đơn giản; ở trong môi trường nào, trong điều kiện nào càng có nhiều điều để ham muốn thì càng dễ có va chạm, đơn giản như vậy, mình sống ở đây mình ít có ham muốn thì tâm thanh thản. Chúng tôi lấy ví dụ như mình có một đạo tràng tu học và trong đạo tràng tu học đó đôi khi vì sự khuyến khích Phật tử tu học Chư Tăng không khéo có những lời ca ngợi một  cá nhân nào đó quá, hay là đưa ra sự đề cao cá nhân quá, điều đó tạo nên sự ghen ghét của những người khác. Chúng sanh sống trong sự háo danh háo lợi, ngay cả trong môi trường chùa chiền khi những chức vụ chức quyền càng ngày càng nặng thì tinh thần càng xuống. Hồi xưa những vị tu sĩ ở chùa không có nhiều chức vị như bây giờ, thường thường người ta kêu là Sư hay là Thầy, lớn thì gọi Sư Cụ, Sư Ông, bây giờ chúng ta có nhiều chức vụ đôi khi cũng tạo ra những sự phức tạp từ phía các vị xuất gia và chung cho cả cộng đồng Tăng chúng. 

Như vậy, khi nào thấy có những va chạm những khủng hoảng hệ lụy của con người với con người chúng ta nên nhớ lời dạy của Đức Phật đó chính do cội rễ của ham muốn. Bây giờ vẫn còn có những trường thiền những trung tâm tu học  trong đó chỗ ở đơn giản, thức ăn thanh đạm, sinh hoạt hàng ngày tương đối nhẹ nhàng, trong môi trường như vậy đời sống tinh thần rất thoải mái bởi vì ít có đụng chạm, một người phát tâm tu ở am thất tương đối vắng vẻ, bớt nói chuyện lại, bớt ăn bớt ngủ lại, thì bản thân của người hành giả ít có phiền não, nhưng nếu một ngôi chùa rất đẹp, rất cao sang, hành giả vào trong chùa kén chọn chỗ này tốt chỗ kia xấu thì ở đó có vấn đề.

 Như vậy, ở trong mỗi lãnh vực cuộc sống một điểm tất cả chúng ta nhìn nhận  con người vốn sống bằng lòng tham, nếu ở nơi đó, đạo tràng đó, ở bối cảnh đó, chúng ta quá chú trọng đến những gì khiến lòng ham muốn sanh khởi không sớm thì muộn cũng có khủng hoảng có những va chạm, chỗ nào mình thấy bớt đi những điều đó cuộc sống lại nhẹ nhàng hơn. 

Bài học ngày hôm nay mặc dầu đề cập đến những phiền toái của xã hội bắt nguồn từ ái tạo ra những khủng hoảng, thì trong nhiều đoạn khác Đức Phật Ngài cũng dạy chính ái sanh thủ, thủ sanh hữu, hữu duyên cho sanh, duyên lão tử. Để hiểu được điều này là bài học khó tiêu hóa cho chúng ta bởi vì mọi người trong chúng ta đều thấy sự ham muốn chính là vị ngọt, chính là cái gì khiến cho cuộc sống có ý nghĩa, chính là cái gì đó làm chúng ta thấy phấn khởi để theo đuổi. Nhưng nếu dựa trên cái nhìn từ lời Phật dạy chúng ta phải cẩn thận, ở đó là mầm mống cội rễ của tranh chấp, của hận thù, của tranh dành, của đố kỵ. 

Lớn hơn nữa không phải chỉ phạm vi gia đình xã hội mà cả thế giới này con người đang càng ngày càng có những ngân sách quốc phòng lớn, một bảng báo cáo mới đây Trung cộng năm vừa rồi đã tăng ngân sách quốc phòng hơn 8%, đó là những con số người ta biết, còn hơn thế nữa. Đọc những báo cáo về các tài khoản binh viện của cả thế giới hầu như nước nào cũng tăng, không may cho chúng ta là trong đó có cả VN. 

Ngân sách quốc phòng tăng giống như điều thứ 9 Đức Phật Ngài đề cập đến tại đây, dĩ nhiên khi mình phải bảo vệ phải thủ hộ cái gì mình có, hay hoặc giả để dành giựt với người khác mình phải có những vũ khí những phương tiện. Trong trường hợp này chúng ta thấy ở trong một thế giới nhân loại đang điêu đứng vì bệnh tật, về thực phẩm, về môi sinh ô nhiễm, thì họ lại sài một khoản tiền rất lớn cho bom đạn, cho vũ khí, bởi vì sự tranh chấp. Tại sao có sự tranh chấp? Bởi vì có những vấn đề phát sanh từ sự ham muốn, từ ái. 

Chúng ta trở về với phạm vi tương đối gần với mình, một quan hệ của gia đình trong quan hệ của những người sống trong một ngôi chùa, ở trong một tổ chức, nếu chúng ta có thể tạo ra được nhiều sự tương quan sự sinh hoạt và giảm bớt đi sự ham muốn và đặt nặng đời sống tinh thần nhiều thì ít có tranh chấp.

 Ông bà chúng ta ngày xưa đã có một cách sống càng lớn tuổi càng nhẹ nhàng, ngày hôm nay thì chúng ta sống càng lớn tuổi thì càng chất chứa, nhiều tranh dành, nhiều va chạm. Đức Phật Ngài cũng xác nhận do tham dục nên có sự tranh chấp giữa anh với em, chồng với vợ, cha với con, bạn bè với nhau. Thế giới này có sự đụng chạm khủng hoảng từ đó mà ra. 

Nhờ cái nhìn này, nhờ nhận thức này dần dà chúng ta thay đổi một số quan niệm, mình sẽ chọn cách sống nào nhẹ nhàng, cách sống nào nghiêng về đời sống nội tâm, nghiêng về những giá trị tinh thần, nghiêng về những giá trị, về đạo giáo hơn là quá nặng về vật chất, điều này là cái khéo của một người. 

Một thời nào đó trong xã hội người ta ca ngợi những giá trị về tinh thần, con người đẹp không phải vì y phục đắc tiền, con người đẹp không phải vì đi bác sĩ thẩm mỹ, mà thời đó người ta ca ngợi con người đẹp bởi vì có những đức tính cao qúi, có những cuộc sống đáng để ngưỡng mộ.

 Bây giờ xã hội họ có cái giá trị khác, và không trách chi chúng ta sống ở trong xã hội có nhiều khủng hoảng, có nhiều sự va chạm, có nhiều sự tranh chấp.

 Trở lại đời sống bình thường hàng ngày của mình nếu chúng ta có một quan hệ nào về lâu về dài tốt đẹp giữa cá nhân này với cá nhân khác dù là anh em, dù là chồng vợ, dù là bạn bè v.v... chúng ta đặt quan hệ đó trên một giá trị có tánh chất về tinh thần, không có sự tranh dành thì nó lâu dài bền bĩ.

 Nhưng nếu ở đó có danh, có lợi, có những thứ đáng ham muốn, có những thứ khả ái khả hỉ thì dễ dàng có tranh chấp, và đó là sự việc đương nhiên nó là sự việc tất nhiên trong cuộc sống của thế gian này, ở đâu có ái thì ở đó có hệ lụy, hệ lụy ở đây là bao gồm sự ngã chấp, bao gồm sự chấp thủ, bao gồm sự san tham, bao gồm sự khủng hoảng chiến tranh va chạm trăm muôn ngàn thứ, thì chúng ta suy niệm điều đó dựa trên bắt nguồn từ ái mà ra ./.